ئاننې ئەرشىدىن (مائارىپ ئىلمى دوكتورى)

ئۇيغۇر يازغۇچىسى، شائىر ئەزىز ئەيسا ئەلكۈننىڭ ھېكايىسى خەلقئارا يازغۇچىلار تەشكىلاتىنىڭ قەلەم سەھىپىسىدە نەشىر قىلىنغانلىقىنى تەبرىكلەيمەن!

خەلقئارا يازغۇچىلار تەشكىلاتى – بۇ قانداق تەشكىلات؟ ئاۋال بۇ تەشكىلات بىلەن قىسقىچە تونۇشۇۋالايلى.
 

خەلقئارا يازغۇچىلار تەشكىلاتى قىسقارتىلىپ «خەلقئارا قەلەم” (PEN International)  دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭ مەنىسى ئېنگىلىز تىلىدىكى «شائىر، ماقالە ۋە رومان يازغۇچىلار» دېگەن مۇشۇ ئۇچ ئاتالغۇنىڭ قىسقارتىلمىسى بولۇپ، بۇ تەشكىلات 1921-يىلى لوندوندا قۇرۇلغان. بۇ تەشكىلاتنىڭ يازغۇچىلىرى دۇنيا مىقياسىدا پىكىر ئەركىنلىكىنى، يېزىش ئەركىنلىكىنى، ئادالەتنى تەشەببۇس قىلىپ، بىگۇناھ تۈرمىلەرگە قامالغان، ھەرخىل زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغان، ھەمدە ناھەق ئەيىبلەنگەن يازغۇچىلار، شائىرلارنىڭ ئەركىنلىكىنى قوغداش ئۈچۈن قەلەم كۆرۈشى قىلىدىغان، دۇنيا “ئىنسان ھەقلىرى خىتابنامىسى» نى يېزىپ چىققان ۋە مەزكۇر خىتابنامىنىڭ دۇنياۋى ئومۇملىشىشىغا ئاساس سالغان خەلقئارا ئىمتىيازغا ئىگە بىر خەلقئارا تەشكىلاتتۇر. بۇ تەشكىلاتىنىڭ دۇنيادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەردە 145 تارماق تەشكىلاتلىرى بار بولۇپ، جۈملىدىن مەرھۇم كۈرەش كۈسەننىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن ئۇيغۇر قەلەمكەشلەر جەمئىيىتىمۇ مەزكۇر تەشكىلاتقا 2008- يىلى رەسمى ئەزا بولۇپ كىرگەن. 

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

ئەسەرنى رابىيە ئوقۇدى
Diasporamu_yaki_muhajiret.mp3

مەلۇم بىر جۇغراپىيىلىك رايونلاردا قوشنا بولۇپ ياشىغان، بىر- بىرلىرىدىن پەرىقلىق مەدەنىيەت ۋە تىلغا ئىگە مىللەتلەر ئۈچۈن، تىل ۋە مەدەنىيەت ساھەلىرىدە بىر- بىرلىرىگە تەسىر كۆرسىتىشى ئىنسانىيەتنىڭ جەمىيئەت تەرەققىياتىدىكى بېسىپ ئۆتىدىغان باسقۇچلاردىن بىرى بولسىمۇ ئەمما بۇ باسقۇچتا ئۆزلىرىنىڭ مەدەنىيەت ۋە تىلى كۈچلۈك بولغان مىللەتلەر باشقا مىللەتلەرنىڭ تىل ۋە مەدەنىيەت ئاسسىمىلاتسىيىسىدىن ئۆزلىرىنى قوغداپ قالالايدۇ بىراق مەدەنىيەت ئاساسى ئاجىز مىللەت ۋە خەلقلەر بولسا كۈچلۈكلەرگە ئاسانلا ئاسسىمىلاتسىيە بولۇپ تارىختىن يوقايدۇ.  

ئۆزلىرىنى ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەت تۈۋرۈكى ھېسابلايدىغان مەدەنىيەت ياراتقان ئۇيغۇرلارمۇ تارىختا مۇشۇنداق باشقا مىللەتلەر مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرغان بولسىمۇ ئەمما مەدەنىيەت ۋە تىل ئاساسىي پۇختا بولغانلىقى ئۈچۈن گەرچە سانى ئاز بولسىمۇ بۈگۈنكى كۈنگە قەدەر ئۆز مەۋجۇتلىقىنى ساقلاپ كېلەلىدى.

دۇنيادا ھىچ قانداق بىر مىللەتنىڭ تىلى ۋە ئىرقى ساپ بولمايدۇ، يەنە كېلىپ مەلۇم بىر مىللەتنىڭ  تىلىغا باشقا بىر يات مىللەت تىلىنىڭ قوبۇل قىلىنىشى بۈگۈنكى ئىنسانىيەت دۇنياسىنىڭ تەدىرىجىي تەرەققىياتىدىكى دەۋرىي خاراكتېرلىق ئىجتىمائىي ھادىسە بولۇپ، بىز ياخشى بىلىدىغان يېقىنىقى 10 نەچچە ئەسىرلىك تارىخىمىزغا نەزەر سالساق ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي خەلقلەر 10-ئەسىردە ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن «قۇرئاننىڭ تىلى» دەپ قارالغان  ئەرەب تىلى ۋە ئۇنىڭدىكى ئاتالغۇلار ئۇيغۇر تىلىغا سەلدەك ئېقىپ كىردى. ئوتتۇرا ئەسىردە بولسا فارس تىلىنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا، بولۇپمۇ ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىغا كەڭ دائىرىدە كىرگەنلىكىنى تارىخى يازمىلاردىن ۋە بۈگۈنكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ سۆز لوغىتىدىن بىلدۇق. 15-ئەسىردە ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركى تىللىق خەلقلەر ئارسىدا فارس تىلى قىزغىنلىقى كۆتۇرۇلۇپ،  ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ فارس تىلىنى قوبۇل قىلىشى ۋە فارس تىلىدا ئەسەر يېزىشى ئەۋج ئالغاندا، بۇ  خاھىشنى دادىللىق بىلەن تەنقىد قىلغان ئاتاقلىق ئۇيغۇر مۇتەپپەككۇرى، ئەدىب، شائىر ئەلشىر ناۋايى بوۋىمىز «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» (ئىككى تىل توغرۇلۇق مۇھاكىمە) ناملىق رىسالە يېزىپ، فارس تىلىنى ئۇلۇغ بىلگەنلەرنى تەنقىدلەپ، تۈركى تىلىنىڭ ھىچ بىر يەردە فارس تىلىدىن كەم ئەمەس باي ۋە گۈزەل بىر تىل ئىكەنلىكىنى ئېيتقان ئىدى.