سىز بۈيۈك بىرىتانىيەنى قانچىلىك بىلىسىز؟  (2)

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 
سالامۇئەلەيكۇم ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەنلەر!  مەن ئالدىنقى يازمامدا بۈيۈك بىرىتانىيەنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى جۇغراپىيىلىك ئەھۋالىغا بىرلەشتۈرگەن ھالدا قىسقىچە بايان قىلىپ، بۈيۈك بىرتانىيەنىڭ ساھىبخانا قۇرغۇچىسى – ئېنگلىز مىللىتىنىڭ ئاتا ۋەتىنى ئەنگلىيە كىنىزلىكىنى (England) نى تونۇشتۇرۇپ ئۆتكەن ئىدىم. ئەمدى نۆۋەتتىكى يازمامدا بۈيۈك بىرىتانىيە ۋە شىمالىي ئىرلاندىيە بىرلەشمە پادىشاھلىقى ھەم ئەنگلىيە كىنىزلىكىنىڭ پايتەختى، دۇنياغا 1760- باشلانغان بىرىنچى قېتىملىق سانائەت ئىنقىلابى “The Industrial Revolution” بىلەن تەڭلا “كۈن ئولتۇرماس ئىمپېرىيە” نىڭ پايتەختى بولۇپ تونۇلغان، ھازىرقى زامان دۇنيا مەدەنىيەت، پەن-تېخنىك اۋە سىياسىتىنىڭ بۆشۈكى بولغان ۋە  تاكى بۈگۈنگىچە ئۆز تەسىرىنى ساقلاپ كەلگەن لوندون شەھىرى توغرىسىدا قىسقىچە مەلۇمات بېرىپ ئوتىمەن…….

سىز بۈيۈك بىرىتانىيەنى قانچىلىك بىلىسىز؟  (1)

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 
مۆھتەرەم ئوقۇرمەنلەر! مەن دوستلارنىڭ تەكلىپى بويىچە مۇندىن كېيىن بۈيۈك بىرىتانىيە توغرىسىدا ئۆزۈم ئىگىلىگەن مەنبەلەر ئاساسىدا بىر يۈرۈشلۈك سۈرەتلىك مەلۇماتلارنى ئوقۇشۇڭلارغا سۇنماقچى. بۈيۈك بىرىتانىيەنى تونۇشتۇرۇشنى مەقسەت قىلغان بۇ يازمىنىڭ بىرىنچى قىسمىنى ئەنگلىيەنى تونۇشتۇرۇشتىن باشلايمەن. مەن بۇ يازمىنى سىلەرنىڭ ئوقۇشۇڭلارغا ۋاقتىدا سۇنالىغانلىقىمدىن مەمنۇنىمەن. كەڭ تورداشلارنىڭ ياقتۇرۇپ ئوقۇشىنى ۋە كۆرۈشىنى ئۈمىد قىلىمەن.

 

بۈيۈك بىرىتانىيە ئادەتتە بىرىتانىيە دەپ ئاتىلىدۇ، رەسمىي ئاتلىشى بۈيۈك بىرىتانىيە ۋە شىمالىي ئىرلاندىيە بىرلەشمە پادىشاھلىقى (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) – غەربىي ياۋروپادىكى بۇ قەدىمىي دۆلەت ئاسىيا-ياۋروپا چوڭ قۇرۇلغىنىنىڭ ئەڭ غەربىگە، ئاتلانتىك دېڭىزىنىڭ غەربىي – شىمالىي قىرغىقىدىكى بىرىتانىيە تاقىم ئاراللىردىن تەركىب تاپقان ئارال دۆلىتىدۇر. بۈيۈك بىرىتانىيە ۋە شىمالىي ئىرلاندىيە بىرلەشمە پادىشاھلىقىنىڭ 2013- يىلىدىكى نوپۇسى 63 مىليون. بۈيۈك بىرىتانىيە پادىشاھلىقنىڭ ئۆز زېمىنى 244،820 km بولۇپ، ھازىرقى ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ زېمىنى بۈيۈك بىرىتانىيە پادىشاھلىقنىڭ دۆلەت ئىچىدىكى زېمىنىدىن 7 ھەسسە چوڭ ئەمما بۇ پادىشاھلىقنىڭ دۆلەت سىرتىدا يەنە 1،727،570 km ئارتۇق زېمىنى بار…..

يازغۇچى مەسۇمجان زۇلپىقار ئاكىنى ئەسلەيمەن

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 

(ئوچېرىك)

 

Mesumjan_Zulpiqar

(باغداش مۇنبىرىدا نەشىر قىلىنغان نۇسخا ئاساسىدا ئېلكىتاب قىلىپ قايتا نەشىر قىلىندى)

 

«ئەلنىڭ غېمىنى يېگەن ئەر ئۆلمەس» _ ئۇيغۇر خەلق ماقالىسى

 

ئۇيغۇر خەلقى بۈگۈن ئۆزىنىڭ يەنە بىر ئوت يۈرەك پەرزەنتىدىن ئايرىلدى. مىللىي ئارمىيىنىڭ سابىق كاپىتانى، ئاتاقلىق يازغۇچى، شائىر، دراماتورگ مەسۇمجان زۇلپىقار ئەپەندى مىلاى 2012 – يىلى 12 – ئۆكتەبىر جۈمە كۈنى 87 يېشىدا ئالمۇتا شەھىرىدە ئالامدىن ئۆتتى. زىنھار ئۆزىگە ئىتائەت قىلغان بەدەللىرىگە شەپقىتىنى ئايىماي بېرىدىغان جانابى ئاللا مەرھۇمنىڭ ئاخىرەتلىكىنى جەننەتتىن ئاتا قىلغايسەن. ئامىن!

 

ئىنسان ھاياتىنىڭ كەچمىشى ھېسابلىنىدىغان تارىخ قامۇسىنىڭ بەتلىرى ھەر كۈنى ئۆزىگە يېڭى بىر بەتنى قوشۇپ كېيىنكىلەر ئۈچۈن يادنامە قالدۇرۇپ ماڭىدۇ. دۇنيانىڭ ئاڭلىق ئىگىلىرى بولغان ئىنسانلار ھاياتى ئەڭ ئاخىردا ماماتلىق زەنجىرى بىلەن بوغۇلۇپ بۇ پانىي ئالەمدىن ۋىدالىشىدۇ. ھېچ بىر بەندە بۇ تەبىئىي قانۇنىيەتتىن مۇستەسنا ئەمەس ئەمما ئۆز ھاياتىدا ھاياتنىڭ قەدىر-قىممىتىنى چۈشىنىپ يەتكەن، ئۆز قوۋمىنىڭ بەختى، ئاسايىشلىقى ئۈچۈن تەر ئاققۇزغان ئىنسانلار گەرچە ۋاقىتسىز بىز ھاياتلىقلار توپىدىن غايىب بولسىمۇ بىراق ئۇلارنىڭ ھايات ۋاقتىدىكى ئېتىقادى، ھاياتى بەدىلىگە ياراتقان ئەمگەكلىرى مەڭگۈ ئۇنتۇلمايدۇ بەلكى كېيىنكى ئەۋلادلارنىڭ خاتىرىسىدە ھايات مىزانى سۈپىتىدە سېغىنىش بىلەن داۋاملىق ياد ئېتىلىپ تۇرىدۇ……..

ئۈزۈلمەس تارىخىي رىشتە

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 
ئۈزۈلمەس تارىخىي رىشتە

(مەزكۈر تېما باغداش مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلۈپ قايتا نەشىر قىلىندى)

 

خەلقئارالىق ھون ۋە ئورال ئالتاي تىللىق قەلەمكەشلەرىنىڭ 2011 –يىلى 21 – فېۋرالدىن 24 – فېۋرالغىچە دوناي دەرياسى بويىدا ئۆتكۈزگەن ئۇچۇرىشىشى توغرىسىدا يېزىلغان ئەدەبىي خاتىرە

 

( «دوناي دەرياسىدىن ئورخۇن بويلىرىغا سەپەر» ناملىق كىتاپتىن قىسقارتىپ ئېلىندى)

 

تارىختىن ئىككى سۆز:

 

«ھونلار – ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى چاغدىكى ئەجدادى. ھونلار باشقا ھەممە تۈركىي خەلقلەرنىڭ كېلىپ چىقىشىدىمۇ ئاساسلىق رول ئوينىغان». دېمەك ئىنسانىيەت تارىخىنىڭ سائەت سترېلكىسى -21 ئەسىرىنى كۆرسىتىۋاتقان بۇ دەقىقىلەردە تارىختا ئۇيغۇر قاتارلىق باشقا تۈركى ئېتنىك قېرىنداشلىرىدىن ئايرىلىپ ئاسىيا ۋە ياۋروپا قىتئەلىرىدە ئالەمشۇمۇل ئىمپراتۇرلۇقلارنى قۇرۇپ تاكى بۈگۈنكى كۈنگە قەدەر ئۆزنىڭ مىللىي مەۋجۇتلۇقىنى، مۇستەقىل دۆلىتىنى ساقلاپ كېلىۋاتقان ۋە دۇنيا تەرىپىدىن تارىختىكى ھونلارنىڭ …..

سەھەر تۇيغۇسى

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 
2015 – يىلى 7 – نويابىر. لوندون
 

ئەنجۇر

بۈگۈنكى كۈن شېكەر شەنبە، بىر ھەپتىلىك ئىش ئالدىراشلىقى تۈگەپ ئارام ئالىدىغان كۈن. مەھەللىمىزنىڭ ئەتراپنى ئۈستىدىكى يېشىل يوپۇرماقلىرى سارغىيىپ چۈشۈپ يېرىم يالىڭاچ ھالغا كېلىپ قالغان ئورمان قاپلىغان. قارىماققا بۇ كۆرۈنۇش كىشىنىڭ كۆڭلىنى غەش قىلسىمۇ ئەمما كۈز كۈنلىرىنىڭ سەھەردىكى ساپ ھاۋاسى ئېلىكترونلۇق رەقەملەر بىلەن تولۇپ خامۇش بولۇپ كەتكەن بېشىمىزنى سەگىتىپ ئاز ـ تولا راھەت بېغىشلايدۇ. مەن ئۆيۈمنىڭ ئالدىدىكى كىچىك باغچىغا چىقىپ ھېچكىم ھەق تەلەپ قىلـمايلىغان ساپ ھاۋادىن قانغۇچە نەپەس ئېلىۋاتىمەن…

 
قەدەملىرىم ئاستىغا سارغايغان يۇپۇرماقلار پايانداز سالغان…مەن ھەر يىلى كۆز ئالدىمدا يۈز بېرىپ تۇرىدىغان بۇ شەپقەتسىز مەنزىرىگە سۈكۈت ئىچىدە سوغۇق نەزەر تاشلايمەن. جانغا بەخىش باھاردىن، راھەت پەيزى يازدىن كېيىن تەكرار كېلىپ تۇرىدىغان زىمىستان قىشتىن بۇرۇنقى مېنىڭ بۇ كىچىك باغچامدىكى تەبىئەتنىڭ ھايات ـ ماماتقا تولغان ئېچىنىشلىق ئورۇن ئالـمىشىشلىرى، ماڭا ياپ ـ يېشىللىقتىن رەڭگى سارغىيىپ ۋاقىتسىز يەر باغاشلىغان، خۇددى مۇشۇ خازانلارغا ئوخشاش ئۆز مەيلىمسىز كېتىپ بارغان ئۆمۈر باھارىمنى ئېسىمگە سالسا، بۇ كۆرۈنۇش ماڭا يەنە بالىلىق ۋاقىتلىرىمدا بوۋام ئېيتىپ بېرىدىغان زەپەر شادلىقىدىن كېيىن تراگېدىيە بىلەن ئاخىرلىشىدىغان قەھرىمانلىق قىسسەلىرىنى ياد ئەتكۈزۇدۇ …..

ئورخۇن بويلىرىغا سەپەر

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 
ئورخۇن بويلىرىغا سەپەر

(مەزكۈر تېما باغداش مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلۈپ قايتا نەشىر قىلىندى)

 

2011 _ يىلى 7_ ئاينىڭ 2_ كۈنىدىن 8_ كۈنىگىچە موڭغۇلىيەدە ئېچىلغان “3-نۆۋەتلىك ئورال-ئالتاي قەلەمكەشلىرى قۇرۇلتىيى” غا قاتنىشىش سەپىرىدە يېزىلغان ئەدەبىي خاتىرىلەر

 

( «دوناي دەرياسىدىن ئورخۇن بويلىرىغا سەپەر» – كىتاپتىن قىسقارتىپ ئېلىندى)

 

سۆز بېشى

 

بىز تۇغۇلغان ۋە ياشاۋاتقان بۇ دۇنيا سانائەت دەۋرىنىڭ كرىزىسلىرى ئىچىدە ھالسىراۋاتقان، ئىقتىسادىي بوھران ۋە باشقا سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە تەبىئىي ئاپەتلەر نەتىجىسىدە ئىنسانلارنىڭ ياشاش مۇھىتى كۈندىن كۈنگە بۇلغىنىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، بىزنىڭ بىرلا يەرشارىمىزغا بولغان چوڭقۇر مەسئۇلىيەتلەرنى ئۆز زىممىسىگە ئالغان مۇھىت سۆيەر ئالىملىرىمىز “دۇنيا ئىقلىمىنىڭ ئىللىشى” نەزەرىيىسىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، مۇھىتىنى قوغداش ئۈچۈن ئۆزلىرىنىڭ ئەڭ يۈكسەك دەرىجىدىكى قارشى تۇرۇش ئىقتىدارلىرى بىلەن كۈرەشلەر ئاقتۇرۇۋاتقان، ھەر شەيئىلەر ئۆز-ئارا رىقابەت بەيگىسىگە تولغان بۇ دۇنيانىڭ شەھەر مەدەنىيىتىنى بىر مەزگىل ئۇنتۇپ، ئۆزىڭىزنى ئىنساننىڭ قارىسى كۆرۈنمەيدىغان، بۈگۈنكى زامانىۋى مەئىشەتلەردىن يىراق بولغان ساپ ھاۋالىق …….

يېزىق ئۆزگەرتىش توغرىسىدا 1960- يىلى نەشىر قىلىنغان كىتاپ ھەققىدە

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

يېزىق ئۆزگەرتىش توغرىسىدا 1960- يىلى نەشىر قىلىنغان كىتاپ


”تىل بىر مىللەتنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللىنىشىدىكى شەرت ھېساپلانسا، يېزىق شۇ تىلنىڭ راۋاجلىنىش كاپالىتىدۇر.“

 
مەن يېقىندا باغداش تور سەھىپىسىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان ”ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى قانداق بارلىققا كەلگەن؟ “ دېگەن تېمىدىكى سۇئال ۋە بۇ ھەقتىكى ئىزدىنىشلەرنى كۆردۇم. مەن شۇ ۋاقىتتا ئۇزەمدە بۇ ھەقتە كونا كىتاپلارنىڭ بارلىغىنى ئېسىمگە ئېلىپ، شۇ كىتاپلاردىكى مەزمۇنلارنى كەڭ ئوقۇرمەنلەرگە بىلدۇرۇشنى كۆڭلۇمگە پۇكۇپ قويغان ئىدىم ئەمما بۇ ئىشنى قىلىش ئۆتكەنكى 2 – 3 ئايلاردىن بۇيان خىزمەت ئالدىراشچىلىقىدا نېسىپ بولمىدى. بۇ تەرپىى سىلەرگىمۇ ئايان ئەلبەتتە، ھەمىمىزنىڭ قىلىدىغان ئىشلىرى كوپ، ۋەزىپىمىز ئېغىر، بىر كىشلك خىزمەت ئالۋىڭىنى ئادا قىلىپ ئائىلىمىزنى باقمىساق بولمايدۇ، بالىللىرىمىزنىڭ ئوقۇشىغا كۆڭۇل بولمىسەك ھەم بولمايدۇ. خەلقىمىز كوڭۇل بۆلىدىغان مەسىلىلىرگەقۇلاق سالمىساق تېخىمۇ بولمايدۇ….“قىلمىساق بولمايدۇ…“ لار بىز ئۇچۇن كۆپ، ۋاقىت بىر- بىرىگە ئۇلاشماي ئادىراشچانلىقتا ئۆتۇپ كېتىۋېرىدۇ………..

›جاللات خېنىم‹ رومانىدىن تەسىراتلار

ياركەنت كېچىسى

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

«دۇنيادىكى ھەممە ياخشىلىقنىڭ ئىچىدە ھەممىدىن ئۈستۈن تۇرىدىغان بىرلا ياخشىلىق بولىدۇ: ئۇ ئىلىم-مەرىپەتتۇر. ھەممە ياۋۇزلۇقلارنىڭ ئىچىدە ھەممىدىن ئۈستۈن تۇرىدىغان بىرلا ياۋۇزلۇق بولىدۇ: ئۇ نادانلىقتۇر!   —  سۇقرات» 

 

بۇ كۈنلەردە مەن ھەر كۈنى ئىشقا بېرىش ۋە قايتىش يولۇمدا يەر ئۇستى ۋە يەر ئاستى پويىزدا ئولتۇرۇپ، پويىز ئالمىشىپ يۈرۈپ دېگەندەك سەرپ قىلىدىغان جەمئىي 3 سائەت ۋاقتىمنى بوش ئۆتكۈزۈۋەتمەسلىك پەيمانىم بويىچە نەچچە ۋاقىتتىن بۇيان ئوقۇشنى ئارزۇ قىلىپ يۈرگەن ياسىنجان سادىق چوغلانىنىڭ ›جاللات خېنىم‹ ناملىق تارىخىي رومانىنىڭ ئاۋازلىق نۇسخىسىنى ئاڭلاش پۇرسىتىگە ئىگە بولدۇم ۋە بىر ئايدىن بۇيان ئاڭلاپ يورۇپ ئاخىر بۈگۈن تۈگەتتىم. ئەقىل ھوشۇمدا چاقماق چاقنىدى، خىيال تەپەككۇرۇم مۇندىن مۇئەككەل 300 يىللار بۇرۇن ئۇيغۇر ۋەتىنىدە بولۇپ ئوتكەن قانلىق ۋەقەلەر ئۈستىدە ئويلىنىشقا غەرق بولدى.

 

» 17- ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ ئۇيغۇر خەلقى جۇڭغار تاجاۋۇزچىللىرى ۋە ئۇلارنىڭ غالچىسى ئاپئاق غوجا باشچىلىقىدىكى «ئاقتاغلىق» فېئودال غوجىلارنىڭ دەھشەتلىك مىللىي زۇلۇمى ۋە سىنىپىي زۇلۇمدىن ئىبارەت قوش قەۋەتلىك، قوش زەنجىرلىك ئاسارىتىگە دۇچار بولدى. تاجاۋۇزچىلار ئۈچۈن تېخىمۇ سادىقلىق بىلەن خىزمەت قىلىشىنى ئوز بۇرچى دەپ بىلگەن ئاپاق غوجا باشچىلىقىدىكى بىر توپ نائىنساب غوجىلار ئەلنى نادانلىق پاتقىقىغا پاتۇردى. شۇ چاغلاردا ئەلدە تەۋپىق-ئادالەت كۆتۈرۈلگەن، ھاياسىزلىق، ئىنساپسىزلىق كۈچەيگەن، مېھىر-شەپقەت تۈگىگەنىدى! ئېشەكتىنمۇ بەتتەر نادان بولغان بىر توپ ئەخلاقسىز پاسىق، قەبىھ گۇناھكار، كالتە قۇيرۇق يالغانچى، بىئەجەل ئۆلىدىغان غالجىر ھەسەتخور، ئەشەددىي قارا قورساق ۋە ئىچى تار غوجا ئىشانلار، كۆكەرمە سوپى، تېجىمەل دەرۋىش، يۇندىخور ئاشىقلار ……

ياركەنت كېچىسى

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 

 

(شېئىرنى بابۇرخان ئوقۇغان)

ئەگەر بۇ ئاۋاز ھۆججىتى يانفوندا نورمال قويۇلمىسا تۆۋەندىكى ئۇلنشتىن كىرىپ بىۋاستە ئاڭلاڭ:

http://www.azizisa.org/elkun_poem/Yarkent_kechisi.mp3

 

كۆڭلۈمنىڭ ئارامى يوق….

بىراق ياكەنت كېچىسى ماڭا پىچىرلايدۇ

يۇلتۇزلار جىمىرلايدۇ

قاراڭغۇ كېچىدە ئۇلار كۆپ چىقىپتۇ

ۋەلىۋاينىڭ مەسچىتى ئۇستىگە

ماڭا تونۇش ئاي شولىسى يەنە چۈشۈپتۇ.

چىڭپەنزىنى مەن بىلـمەيمەن………  

 ئايۋالىقتا تولۇن ئاي

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 

  

ئايۋالىقتا تولۇن ئاي

كولەڭگۇسى بۇ ئاخشام-

مەرمەر دېڭىزىدا لەيلەيدۇ…

بېلىجانلارنى ئەركىلىتىپ-

ئوينايدۇ…

مۇھەببەتنى كۈيلەيدۇ!

  

 

قارشى قىرغاقتا-

يالغۇزلۇققا مەن مەھكۇم.

تۈنۈگۈندىن مىراس ھېسلىرىم-

ھەسرەت قوشۇپ تېڭىرقايدۇ…