ئادىل تۇنياز

ئە. ئە گە ئاتاپ

ئۇچىراشتۇق بىز
ئاۋال تېلېفوندا –
ئاندىن زاۋالنىڭ سۈرىتىدىن تىز
توختىغان قىزىل تاكسى يېنىمىزدا
قالدۇرمىدى غېرىبلىقتىن ئىز،
قالدى بىر تىكەن تىلىمىزدا.

سېنىڭ رىزقىڭ يات تىلدا ئىكەن
ئىككى قىزىڭ ئاق پىشماق، بىغەم
ئېنگىلىز تىلىدا ئۇچتى بىر دەم
يېرىم سۈزۈك قانىتى بىلەن.

ئاپتور: غەيرەت ئابدۇرەھمان ئوزغار

(مەزكۇر ماقالە خەلق تورىدا 2015-يىلى 1-ئاينىڭ 8-كۈنى نەشىر قىلىنغان)

لىرىك شائىر ئوسمانجان ساۋۇت 1961- يىلى تۇنجى شېئىرىنى ئېلان قىلغاندىن بۇيان، ھەرقايسى گېزىت- ژۇرناللاردا كۆپلىگەن تۈركۈم شېئىرلارنى ۋە تەرجىمە شېئىرلىرىنى يورۇقلۇققا چىقارغاندىن سىرت، «ئالمىدەك يۈرەكتە ئالەمچە سۆيگۈ» (1984- يىلى، مىللەتلەر نەشرىياتى نەشرى)، «تاڭ لىرىكىلىرى» (1989- يىلى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى نەشرى)، «تەڭرىتاغ شاماللىرى» (1996- يىلى، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى نەشرى)، «تۈن تىۋىشلىرى» (2000- يىلى، شىنجاڭ ياشلار- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى نەشرى)، «تاڭلار بىلەن سۆزلىشىش» (2000- يىلى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى نەشرى)، »گۈللەر سۆزلەيدۇ» (2007- يىلى يىلى شىنجفڭ خەلق نەشرىياتى)، «زېمىن قەسىدىسى» (2008- يىلى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى) قاتارلىق شېئىر توپلاملىرىنى نەشر قىلدۇرۇپ، ئۇيغۇر ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىنىڭ بايراقدارلىرىدىن بىرىگە ئايلاندى. شائىرنى شائىرلىق ماقامىغا يەتكۈزگىنى ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ 1000 پارچىدىن ئاشقان سانى ئەمەس، بەلكى ھەقىقىي شېئىر خۇسۇسىيىتىنى ھازىرلىغان ئەسەرلىرىنىڭ سۈپىتى.
مەن بۇ ماقالەمدە تالانتلىق شائىر، يېتۈك تىل ئۇستىسى ئوسمانجان ساۋۇت شېئىرلىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى ھەققىدە بەزى قاراشلىرىمنى ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەرەققىيات تارىخى ۋە ئاساسىي قائىدىلىرى نۇقتىسىدىنلا ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتىمەن

(شائىر ئابدۇرېھىم پاراچ ئەپەندىمنىڭ يېقىندا ئىىستانبۇلدا نەشىر قىلىنغان «ھىجران تىنىقلىرى» ناملىق كىتابى ئۈچۈن يېزىلغان بېغىشلىما)

ئۆز ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ سۈرگۈنگە مەجبۇر بولغان كىشىلەر مەڭگۈ بەختلىك بولالمايدۇ، شۇ ۋەجىدىن يۈرەكلىرى قان بولغان ئۇيغۇرلار ئۇچۇن، بولۇپمۇ ئۇيغۇر ۋە ئۇيغۇر ۋەتىنىنىڭ ھۆرلىكى ئۇچۇن قەلەم تەۋرەتكەن ھەر بىر قەلەم ئىگىسىگە ۋەتەندىن ئايرىلىش ھىجرانى ئەبەدىي تېمادۇر. جۈملىدىن سىز مۇھاجىرەتتىكى بىر ئۇيغۇر بولۇپ، مۇبارەك ئانا تىلىڭىزدا ياش ۋە تالانتلىق شائىر ئابدۇرەھىم پاراچنىڭ قەلىمىدىن پۈتۈلگەن ھەر بىر مىسرالىرىدىن ئۇيغۇرنىڭ ھۆرلىكى، ۋەتىنىنىڭ ئازادلىقى، ئادالەت ۋە ئىنسانلىقنىڭ كۈيلىرى تۆكۈلسە، دۇردانە غەزەللىرىدىن ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر كلاسسىك شېئىرىيىتىنىڭ ئىزنالىرى نامايان بولۇپ تۇرىدىغان، تۈرلۈك مەزمۇنلاردىكى شېئىرلىرىنى ئوقۇغىنىڭىزدا، ئۇيغۇر تىلىنىڭ نەقەدەر باي، بىر گۈزەل تىل ئىكەنلىكىدىن سۆيۇنسىڭىز، مىسرالىرىغا مۇجەسسەملەنگەن جۇشقۇنلۇق، زامانىمىزدىكى ئۇيغۇر قىسمىتىنىڭ ھەر بىر تىنىقلىرى نامايان قىلىنغان قۇرلارنى ئىشتىياق بىلەن ئوقۇيسىز. 

نىمشېھىت  Nimshehit
Translated by Aziz Isa Elkun
 

ۋەسلىدىن ئۆزگە كېرەكمەس ماڭا جانان ئالدىدا 
ئارزۇيۇم سەن ئېرۇرسەن تەن بىلەن جان ئالدىدا 
بىرگۈلى رەنا ئېرۇرسەن باغۇ بوستان ئالدىدا 
تا زىيارەت قىلـمىسام مەن سېنى ئىمكان ئالدىدا 
يۈزلۈرۈم شەرمەندە بولسۇن تاڭلا سۇبھان ئالدىدا
 
I need nothing except only the love of my beloved
You are the greatest hope of my soul and body
You are the finest rose in a land of gardens
I would visit you if only I had the chance
Let my face be shamed before the glory of the dawn
 
* * * * * * * * * * * * *
 
دۇنياغا تەڭ ئەيلىمەيمەن تاغلىرىڭنىڭ تاشىنى 
سېنى دەپ تاشقا قوشارمەن دۈشمىنىڭنىڭ باشىنى 
سەن ئۈچۈن دەريا ئېقىتسام شۇم رەقىپلەر ياشىنى 
مۇمكىن بولغايمۇ كۆرۈشكە ئايغا ئوخشاش قاشىنى 
قارا بەختىم ئاق بولاردى شۇندا رەھمان ئالدىىدا 
 
Nothing in this world compares to the stones of your mountains
For you I would pile up your enemies’ heads on those stones 
For you I would make their tears flow like rivers 
If I could only meet with her moon-like eyebrows  
Then my dark fate would become bright before gracious God

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

ئەسەرنى ئاڭلاش: Abdurehim_Heyit_olmidi.mp3

ئەسەرنى رابىيە داۋۇت ئوقۇدى

 
«ئابدۇرەھىم ھېيت ئۆلمىدى!» – بۇ ھەقىقەتەنمۇ خوش خەۋەركەن. بۇ خەۋەرنى خىتاي خەلىقئارا رادىئوسىنىڭ تۈركچە ئاڭلىتىشى 2019-يىلى 10-فېۋرال سائەت 22:31 مىنۇت ئۆتكەندە تارقاتتى. بىز ھەممىمىز پەرۋەردىگارىمىزدىن ئۇيغۇرنىڭ سۆيۈملۇك سەنئەتكارى ئابدۇرەھىم ھېيتنىڭ ھايات بولۇشىنى تىلەيمىز. بۇ خەۋەر ئېلان قىلىنىشتىن بىر قانچە سائەت بۇرۇن خىتاي ئابدۇرەھىم ھېيتنىڭ قىسقا بىر سىن كۆرۈنىشىنى ئىجتىمائىي تاراتقۇلاردا تارقاتتى. ئۇ سىن كۆرۈنۈشىدە ئابدۇرەھىم ھېيت سۆز قىلىپ «مېنىڭ ئىسىمىم ئابدۇرەھىم ھېيت، بۈگۈن 2019-يلى 2-ئاينىڭ 10-كۈنى، قانۇن تەرپىدىن مېنى گۇمانلىق دەپ قارىغىنى ئۈچۈن، مەن بۇ يەردە تەكشۇرۇلۇش مۇناسىۋىتى بىلەن تۇرۇپ تۇرۇۋاتىمەن. ھازىر سالامەتلىكىم ياخشى. مەجبۇرلاش، زورلاش بولمىدى» دېدى. بۇ سىن كۆرۈنۈشىنىڭ چىقىشى بىلەن، ئۇنىڭ ساختا سىن كۆرۇنىشى ئىكەنلىكى ۋە تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئۇنىڭ راست ۋە ياغقانلىقىنى تەكشۇرۋاتقانلىغى ھەققىدىكى ھەر خىل گۇمانى قاراشلار ئوتتۇرغا چىقتى.

مەلىكە زىياۋۇدۇن

شېئىرنى ئاڭلاش: Bulbullar_sayrisa_M_Ziyawudun.mp3

شېئىرنى كۈندۈزئاي ھامۇت ئوقۇدى

ئىلاۋە:

«سېنى ئەسلەيمەن!» – بۇ بۈگۈنكى كۈنىمىزدىن 55 يىل بۇرۇن يېزىلغان، «مەدەنىيەت ئىنقىلابى» زامانلىرىدا ناخشا قىلىپ ئېيتىلىپ، ئەشۇ يىللاردىكى ئۇيغۇر ياشلىرى ئۈچۈن ئەڭ گۈزەل ئەسلىمە بولۇپ قالغان، ئۇيغۇر خەلقىگە ئەڭ كۆپ تونۇلغان شېئىردۇر. ئۈرۈمچىدە 1981-يىلى نەشر قىلىنغان «بىزنىڭ تىلەك» ناملىق شېئىرى كىتاپتىن ئېلىندى.

بۇلبۇللار سايرىسا گۈلشەنلەر ئارا،
جاراڭلىق ناخشامدا سېنى ئەسلەيمەن.
ئامرىقىم، ئىشقىڭدا كۆيگەن گۈلۇڭمەن،
سېغىنىپ ھەر تاڭدا سېنى ئەسلەيمەن.

شاماللار ئويناتسا سۇمبۇل ساچىڭنى،
كەلدىمۇ يارىم دەپ سېنى سورايمەن.
يۈرىكىم رىشتىسى سەندە بولغاچقا،
ھەر تاڭدا يولۇڭغا تەشنا قارايمەن.

بۇلۇتلار ئوينىشار ئاينى قوغلۇشۇپ،
يۇلتۇزلار كۈلىشەر كۆزنى قىسىشىپ،
كېلىدۇ ئالدىمغا مەغرۇر قامىتىڭ،
ئەسلىسەم ئامرىقىم سېنى سېغىنىپ.

1963-يىلى، مارت

ئەلكۈن نەشرگە تەييارلىدى.
مەنبە «ئەلكۈن» تورى
 

سېنى قۇملۇق قەھۋەخانىسىدا ساقلايمەن 

قارا،  قەھۋە چەينىكى تاراقلاپ ناخشا ئېيىتماقتا
ئۆرۈك ئوتۇنىنىڭ خۇش پۇرىقى 
ئارچا دەرىخىنىڭ يۇمران شېخى 
كۈتۈشۈمگە بولماقتا ھەمراھ

تۆت ئەتىراپ قۇم 
توغراق يوپۇرمىقىدا قۇياش نۇرى 
سېنى ساقلايمەن قەھۋەخانىدا 
ئىشىك ئالدىدىكى كاۋابداندا 
تۈتەپ تۇرار جىگدە ئوتۇنى 
مېنىڭ يۈرىكىم جىمجىت ھالدا 
ئايرىلىش ناخشىسى ئېيتىدۇ
كۆزۈمگە ياش تولغان 
ئەگەر كەلسەڭلا 
قۇملار ئارىسىغا كىرىپ كېتىمىز 
تاغلار ئارىسىغا سىڭىپ كېتىمىز 

* * * * * *

قۇمدا ئۈزۈش

قۇم ئېغىر ھەمدە سىرلىق پېتى
ئۈسسۈپ كىرەر مېنىڭ قەلبىمگە
چىنە-قاچىلارنى سۈرتىۋاتقىنىمدا ….

بۈيۈك لەڭگەر

گۈل ئىكەن بېشىمغا سانجىلغان تەقدىر
كۆزۈمدىن ئاققىنى ئۆرتەنگەن تىكەن
چاقىردى مېنى: ئەي، ئازاب تۇغقان شىر!
كېسىلگەن بېشىمنى كوتەرگەن لىگەن

ئۇرۇلدى تېنىمغا نۇر ئويغانغان دەم
قۇياش دەپ ئاتالغان شۇ بۈيۈك لەڭگەر
قېنىمغا ئەلمىساق بولغان ئىدى جەم
بىلمىدىم، يوقالدى مەندە ئەڭگۈشتەر

ئۈنۈمگە تەڭرىقۇت چۆككەندىن بۇيان
كۆكسۈمدە گۈپۈلدەر پارلىغان زۇلمەت
ماڭلايدا ساداقتەك سۇنمايدۇ گۇمان
گۈللەردىن تۇماندەك ئۆرلەيدۇ ھەسرەت

ئاھ! دېسەم، گېلىمدا يىقىلار ئاھۇ
ياق! دېسەم، چېقىلار قەلبىمدە ياقۇت
يېشىمدا نەملەنگەن قايسى ئىلاھ ئۇ؟
بۇ قۇتلۇق زېمىننى ئەيلىگەن تاۋۇت؟

كۈتۈش

ئاپتاپقا قاقلىدىم يالغۇزلۇقۇمنى،
قىسمەتنىڭ پايانى كۆرۈندى تىمتاس.
سەن نەدە مەغرۇرسەن ئېزىلدى باغرىم,
كۆزۈمنى بوش يۇمۇپ قىلدىم مەن قىياس.

كىملەرنى ياد ئەتتىڭ ،كىملەرنى كۈتتۈڭ,
مېھرىمدە بارلىقىڭ بولماقتا ئايان.
ئالدىراش يولنى كېسىپ ئۆتكەنسەن بەلكىم,
ئاخىرىنى ئويلاشتىن قىلىمەن گۇمان.

تېرەكلەر قارايدۇ ماڭا بەك غەمكىن,
بويۇڭدەك بىر ئىشەنچ پارلايدۇ يارقىن.
يەنىلا سەن ئامان قالىسەن جېنىم,
تۇيۇقسىز زېمىندا يۈزبەرسە قىرغىن.

مۇڭ باسقان كۆزلىرىڭنى ئەسلىيەلەيمەن,
سەن چۇقۇم ئۆيۈڭدىن چىققان لاۋۇلداپ.
مانا يەنە بىر كۈن ئۆتتى مىڭ تەستە,
يۇلتۇزلارغا قوشۇلدۇم يولۇڭغا قاراپ !

شېئىرنى بىۋاستە ئ‍اڭلاش: Ghunchem_naxshisi.mp3

داۋۇتجان ناسىر 1939–يىلى غۇلجا شەھىرىنىڭ مويكا مەھەللىسىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ ئاتىسى ناسىر ئاكا خۇش پېئىل، ناخشىچى ئادەم بولۇپ، ھارۋىكەشلىك قىلاتتى. داۋۇتجان كىچىكىدىنلا دادىسىغا ئەگىشپ مەشرەپ، ئولتۇرۇشلارغا بېرىپ ناخشا–ساز تىڭشاشنى ياخشى كۆرەتتى. ناسىر ئاكا ھارۋا ھەيدەپ يىراق سەپەرلەرگە چىققاندا، ناخشىغا خۇمار بۇ ئوغلىنىمۇ بىللە ئېلىۋېلىشنىمۇ ئۇنتۇمايتتى. داۋۇتجان ئەگرى–توقاي ھارۋا يوللىرىدا چايقىلىپ ئولتۇرۇپ، ئاپتاپلىق دالىدا چۇرۇقلىشىۋاتقان تورغايلارنىڭ ئاۋازىغا قۇلاق سالغىنىچە دادىسى ئېيتقان ناخشىلارنىڭ ئاھاڭىنى تەكرارلايتتى. ئۇزاق ئۆتمەي قوشنا–خولۇملارغا ئۇنىڭ ئاۋازىنىڭ سازلىقى مەلۇم بولدى. مەھەللىدىكى مومايلار ئۇنى تۇتۇۋېلىپ «ئانام–ئانام»نى ئېيتقۇزۇشقا خۇشتار ئىدى. ناخشىنىڭ مۇڭىدىن ئۇلار كۆز يېشى قىلشاتتى. چوڭ كىشىلەر داۋۇتجاننى كۆرسە: «قېنى داۋۇتجان، خانلەيلۇنغا بىر توۋلىۋەتكىنە…ھە، ئەمدى سادىر ناخشىسىغا… » دەپ، قويۇپ بەرمەيتتى….