«ھىجران تىنىقلىرى» ۋىسال تىنىقلىرىغا ئايلانسۇن

(شائىر ئابدۇرېھىم پاراچ ئەپەندىمنىڭ يېقىندا ئىىستانبۇلدا نەشىر قىلىنغان «ھىجران تىنىقلىرى» ناملىق كىتابى ئۈچۈن يېزىلغان بېغىشلىما)

 

ئۆز ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ سۈرگۈنگە مەجبۇر بولغان كىشىلەر مەڭگۈ بەختلىك بولالمايدۇ، شۇ ۋەجىدىن يۈرەكلىرى قان بولغان ئۇيغۇرلار ئۇچۇن، بولۇپمۇ ئۇيغۇر ۋە ئۇيغۇر ۋەتىنىنىڭ ھۆرلىكى ئۇچۇن قەلەم تەۋرەتكەن ھەر بىر قەلەم ئىگىسىگە ۋەتەندىن ئايرىلىش ھىجرانى ئەبەدىي تېمادۇر. جۈملىدىن سىز مۇھاجىرەتتىكى بىر ئۇيغۇر بولۇپ، مۇبارەك ئانا تىلىڭىزدا ياش ۋە تالانتلىق شائىر ئابدۇرەھىم پاراچنىڭ قەلىمىدىن پۈتۈلگەن ھەر بىر مىسرالىرىدىن ئۇيغۇرنىڭ ھۆرلىكى، ۋەتىنىنىڭ ئازادلىقى، ئادالەت ۋە ئىنسانلىقنىڭ كۈيلىرى تۆكۈلسە، دۇردانە غەزەللىرىدىن ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر كلاسسىك شېئىرىيىتىنىڭ ئىزنالىرى نامايان بولۇپ تۇرىدىغان، تۈرلۈك مەزمۇنلاردىكى شېئىرلىرىنى ئوقۇغىنىڭىزدا، ئۇيغۇر تىلىنىڭ نەقەدەر باي، بىر گۈزەل تىل ئىكەنلىكىدىن سۆيۇنسىڭىز، مىسرالىرىغا مۇجەسسەملەنگەن جۇشقۇنلۇق، زامانىمىزدىكى ئۇيغۇر قىسمىتىنىڭ ھەر بىر تىنىقلىرى نامايان قىلىنغان قۇرلارنى ئىشتىياق بىلەن ئوقۇيسىز. 

بىر قەترە ئىنسانلىق

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 

ئەسەرنى رابىيە داۋۇت ئوقۇدى
ئەسەرنى بىۋاستە ئاڭلاش: Bir_qetire_insanliq.mp3

 

ئەي دۇنيا بىز ئېسىڭدىمۇ، بىر قەترە ئىنسانلىق مېھرى مۇھەببىتى بىلەن، ئۆزىنىڭ يارىتىلغان ئىززەت ۋە قەدىرى قىممىتى بىلەن ئادەم بولۇپ ياشاشقا نىدا قىلىۋاتقان دۇنيادا ئۇيغۇر بىز دېگەن مىللەت بار!

 

مەن دۇنيادىكى ئەڭ ئەركىن بىر دۆلەتتە تۇرۇپ، بۇ قۇرلارنى يېزىۋاتقىنىمدا، ختاينڭ جازا لاگېرلىغا ئۇيغۇر بولۇپ دۇنياغا تۆرەلگەنلىكى ئۇچۇن جىنايەتچى قارىلىپ، كۆك ئاسماننى، كۈن نۇرىنى، ئەركىن پەرۋاز قىلغان قۇشلارنى كۆرۈپ ياشاش ھوقۇقى تارتىۋېلىنغان، ھەر كۈنى بىر قاچا ئاشقا زار بولغان مىليونلىغان بىگۇناھ ئۇيغۇر ئۆلۈم گىردابىدا ئازاب چەكمەكتە.

 

نۇرسىز بىر جۇپ كۆزلىرىدىن ئۈمىد شاملىرى پىلدىرلاپ ئۆچەي دەپ قالغان، ئۆزلىرىمۇ تەسەۋۋۇر قىلالمايدىغان يىراق – يىراق ئەللەرگە ئۇچۇپ كەتكەن يۈرەك پارىلىرىنىڭ يېنىدا بولىشىنى، كۆزلىرى يۇمۇلغىچە ئۇلارنى بىر كۆرۈۋېلىشنى ئۆزىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئارزۇسى قىلغان ئۇيغۇرنىڭ مىليونلىغان مېھرىبان ئانىلىرى جۈملىدىن مېنىڭ ئانام، مەن سىلەرنىڭ ئوغلۇڭلار بولۇپ قالغانلىقىمدىن، سىلەرنى ئادىمىي ھايۋانلارنىڭ زۇلۇمىدىن قوغدىيالمىغانلىقىمدىن چەكسىز ئۆكۈنىمەن. مەندەك يارامسىز پەرزەنتىڭلارنى كەچۈرۈڭلار ! مەن سىلەرگە ھىچ نەرسە قىلىپ بېرەلمىدىم، سىلەرنىڭ پەرزەنتىڭلار ئۇچۇن سىڭدۈرگەن مېھنىتىڭلارنى تاكى نەپسىم توختىغىچە ئاقلىساممۇ، بۇ ھەق يولدا ئۆلسەممۇ يەنىلا ئازلىق قىلىدۇ. مەن ھەر سەھەردە سىلەرنىڭ ئامان – ئېسەنلىكىڭلار ئۇچۇن دۇئا قىلىمەن. سىلەرنىڭ ھۆرلۈكىڭلار ئۇچۇن قانداق خىزمەت قىلىشنىڭ ئىمانكلىرى ئۇستىە باش قاتۇرىمەن، بار ۋە يوق ئىماكانلارنى ئىزدەش ئۇچۇن ھەرىكەتكە ئۆتىمەن.

«ئۇيغۇرلار ياشىسۇن!»

“Urumchi_7_2009”

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 

«5-ئىيۇل ئۈرۈمچى» پاجىئەسىنىڭ 10 يىللىقىنى خاتىرلەيمەن. 

 

«5-ئىيۇل ئۈرۈمچى» قىرغىنچىلىقىدا بىغۇبار ھاياتى نابۇت قىلىنغان ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ روھى شاد بولسۇن! ئامېن!

 

ياراتقۇچىمىز كەمىنىنى ئۆزىگە ئەڭ يېقىن قىلدى، مەيلى مەن قەيەردە بولاي، مېنى ھىچ بىر ۋاقىت خەلقىمنىڭ كۈلكىسى ۋە يىغىسىغا ھەمنەپەس بولۇشتىن ئايرىمىدى. 

 

مەن، ماڭا ئاتا قىلغان ھىممەت ۋە قىسمەتلەرنىڭ تۈرتكىسىدە «5-ئىيۇل قىرغىنچىلىقىنىڭ تىرىك گۇۋاھچىسى» بولدۇم! ئاللاھىم، كەمىنىنى بۇ كۈنگە نېسىب قىلدىڭ، ئەڭ ئاۋال مېنى پاختىنى ئوتتىن ساقلىغاندەك ساقلىغان سەن ئىگەمگە مىڭ قەتىرە شۈكۈرلەر بولسۇن! 

 

بىز ئالدىدىن ئورۇنلاشتۇرۇلغان بېرتانىيە پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ تەتقىقات ئىش تۈرى بويىچە 2009-يىلى 6-ئاينىڭ 24-كۈنى مەن ۋە ئايالىم ئىككى كىچىك قىزىمىزنى بىللە ئېلىپ بېيجىڭغا چۈشتۇق. ېيجىڭغا كېلىپ ئىككى كۈندىن كېيىن خەۋەر ۋە face book قا ئوخشاش تاراتقۇلاردىن خىتاينىڭ جەنۇبىدىكى شاۋگۈئەن دېگەن شەھەردىكى بىر ئويۇنچۇق زاۋۇتىدا ئۇيغۇر ئىشچىلار خىتاينىڭ ھۇجۇمغا ئۇچۇرغانلىقى ۋە نۇرغۇن ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ ئۆلگەنلىكىدىن خەۋەر تاپتۇق. 

«كىرپە بالام يۇمشاق» ئەمما قولىمىز قانىمىسۇن

“Kirpe_balam_yumshaq”
ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

خەلقئارالىق مەتبۇئاتلارنىڭ بىرى بولغان Code تور ژۇرنىلىدا 2019-يلى 9- ماي كۈنى ژۇرنالىست ئېسوبېل كوككرېل (Isobel Cockerell) تەرىپىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى تراگېدىيىلىك جىددىي ۋەزىيىتى يورۇتۇپ بېرىلگەن «ئۇيغۇر ئاياللىرى خىتاينىڭ دۆلەت تەقىبىگە قارشى كۈرەش قىلماقتا» ناملىق ئىلمىي ماقالىسىنى ئېلان قىلىنىدۇ.

بۇ ماقالىدا خىتاي جازا لاگېرىنىڭ سابىق مەھبۇسى بولغان، ھازىر تۈركىيىدە پاناھلىنىپ تۇرۇۋاتقان قازاقىستانلىق ئۇيغۇر گۈلباھار جەلىلوۋا خانىمنىڭ خىتاي جازا لاگېرى ئىچىدە تارتقان ئازاب-ئوقۇبەتلىرى كارتۇن فىلىم ئارقىلىق بايان قىلىنغان بولسا، نۇرجامال ئاتاۋۇللا، مۇيەسسەر مىجىت قاتارلىق خانىم- قىزلىرىمىزنىڭ ئۆزى ۋە ئائىلە -تاۋابىئاتلىرىغا مۇناسىۋەتلىك بېشىدىن ئۆتكۈزگەن كەچۈرمىشلىرىنى تېما قىلىش ئارقىلىق خىتاي دۆلىتىنىڭ نەچچە مىليونلىغان بىگۇناھ ئۇيغۇرلارنى جازا لاگېرلىرىغا سولاپ، ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت ئۆتكۈزۈۋاتقانلىقىنى دۇنياغا قايىل قىلارلىق دەلىل – پاكىتلار بىلەن تەسىرلىك بىر رەۋىشتە بايان قىلىدۇ.

ئەمما ئەپسۇسلىنارلىق يېرى شۇكى بۇ ماقالىنىڭ ئەڭ ئۇستىگە پەقەت ئىككى كۆزنى كۆرگىلى بولىدىغان، ئەرەب ياكى سۇمالىلىق مۇسۇلمان ئاياللارنىڭ باش كىيىمىگە ئوخشاپ كېتىدىغان رومال بىلەن ئۇستى بېشىنى ئورىۋالغان بىر خانىمنى كۆرىمىز. دېمەك، بۇ ماقالىنى كۆرگەن ئادەم ماقالىنى ئوقۇسۇن، ياكى ئوقۇمىسۇن «ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا شەرق مۇسۇلمانلىرىغا ئوخشاش ئىكەن» دېگەن چۈشەنچىگە ئىگە بولىدىغىنى شۇبھىسىز.

سەن كەلـمىدىڭ

“Sen

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

شېئىرنى رابىيە داۋۇت ئوقۇدى
بىۋاستە ئاڭلاش: Sen_kelmiding.mp3

 
ئاپام سېنى كېلىدۇ دېگەنتى
ئۆرۈك چېچەكلىگەندە
ئەمما سەن كەلـمىدىڭ.
قارلىغاچ كەلدى….

 
ئاتام سېنى كېلىدۇ دېگەنتى
خازان تۆكۈلگەندە
ئەمما ئەجەل ساقلاپ تۇرمىدى …

 
ئۆزى ئاخىر خازان بولۇپ
تۆكۈلۇپ كەتتى
لېكىن سەن كەلـمىدىڭ ….

 
بىر مەھەللىدە چوڭ بولغان
يايرىڭ سېنى سۆيەتتى
ئۇ سېنى سېغىنىپ كۈتەتتى
سەن ئۈچۈن ھەممىگە تەييار ئىدى
ئۇ سېنى كېلىدۇ دېگەنتى
«يايرىم كېلۇر … » دەپ ناخشا ئوقۇيتتى ….

سېغنىش (1)

Seghnish1ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

شېئىرنى بابۇرخان ئوقۇغان
شېئىرنى بىۋاستە ئاڭلاش: Seghnish1.mp3

 
قىش ئۇزاپ ياز
باھارنى كۆيدۈرگەندە
بېشىمغا بۈگۈن كۈن چۈشكەندە
سالقىنلىماققا سايە ئىزدىدىم.
سايىنى كۈن پېتىشقا كۈن ـ
ئۆزىگە ئەگەشتۈرۈپ ئېلىپ كەتكەندە
تۈن قاراڭغۇسىدا تىمىسقىلاپ
ئاينۇرىنى ئىزدىدىم…

 
قاراڭغۇ تۈنمۇ ئۇزاي دېگەندە
ئايمۇ مېنى تاشلاپ
تاغ كەينىگە مۆككەندە ـ
كېچە ۋە كۈندۈز پەرقىنى ئەتمەس
قەلبىم قېتىدا يوشۇرۇنۇپ كۆيگەن
يۈرىكىمدە تىلسىم بولۇپ كۆمۈلگەن
مەن سۆيگەن ۋە سۆيۇلگەن
ئۇزاقتىكى يارنى سېغىندىم….

«دىئاسپورا» مۇ ياكى «مۇھاجىرەت» مۇ؟

Muhajiret diasporaئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 


ئەسەرنى رابىيە ئوقۇدى
Diasporamu_yaki_muhajiret.mp3

 

مەلۇم بىر جۇغراپىيىلىك رايونلاردا قوشنا بولۇپ ياشىغان، بىر- بىرلىرىدىن پەرىقلىق مەدەنىيەت ۋە تىلغا ئىگە مىللەتلەر ئۈچۈن، تىل ۋە مەدەنىيەت ساھەلىرىدە بىر- بىرلىرىگە تەسىر كۆرسىتىشى ئىنسانىيەتنىڭ جەمىيئەت تەرەققىياتىدىكى بېسىپ ئۆتىدىغان باسقۇچلاردىن بىرى بولسىمۇ ئەمما بۇ باسقۇچتا ئۆزلىرىنىڭ مەدەنىيەت ۋە تىلى كۈچلۈك بولغان مىللەتلەر باشقا مىللەتلەرنىڭ تىل ۋە مەدەنىيەت ئاسسىمىلاتسىيىسىدىن ئۆزلىرىنى قوغداپ قالالايدۇ بىراق مەدەنىيەت ئاساسى ئاجىز مىللەت ۋە خەلقلەر بولسا كۈچلۈكلەرگە ئاسانلا ئاسسىمىلاتسىيە بولۇپ تارىختىن يوقايدۇ.  

 

ئۆزلىرىنى ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەت تۈۋرۈكى ھېسابلايدىغان مەدەنىيەت ياراتقان ئۇيغۇرلارمۇ تارىختا مۇشۇنداق باشقا مىللەتلەر مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرغان بولسىمۇ ئەمما مەدەنىيەت ۋە تىل ئاساسىي پۇختا بولغانلىقى ئۈچۈن گەرچە سانى ئاز بولسىمۇ بۈگۈنكى كۈنگە قەدەر ئۆز مەۋجۇتلىقىنى ساقلاپ كېلەلىدى.

 

دۇنيادا ھىچ قانداق بىر مىللەتنىڭ تىلى ۋە ئىرقى ساپ بولمايدۇ، يەنە كېلىپ مەلۇم بىر مىللەتنىڭ  تىلىغا باشقا بىر يات مىللەت تىلىنىڭ قوبۇل قىلىنىشى بۈگۈنكى ئىنسانىيەت دۇنياسىنىڭ تەدىرىجىي تەرەققىياتىدىكى دەۋرىي خاراكتېرلىق ئىجتىمائىي ھادىسە بولۇپ، بىز ياخشى بىلىدىغان يېقىنىقى 10 نەچچە ئەسىرلىك تارىخىمىزغا نەزەر سالساق ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي خەلقلەر 10-ئەسىردە ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن «قۇرئاننىڭ تىلى» دەپ قارالغان  ئەرەب تىلى ۋە ئۇنىڭدىكى ئاتالغۇلار ئۇيغۇر تىلىغا سەلدەك ئېقىپ كىردى. ئوتتۇرا ئەسىردە بولسا فارس تىلىنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا، بولۇپمۇ ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىغا كەڭ دائىرىدە كىرگەنلىكىنى تارىخى يازمىلاردىن ۋە بۈگۈنكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ سۆز لوغىتىدىن بىلدۇق. 15-ئەسىردە ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركى تىللىق خەلقلەر ئارسىدا فارس تىلى قىزغىنلىقى كۆتۇرۇلۇپ،  ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ فارس تىلىنى قوبۇل قىلىشى ۋە فارس تىلىدا ئەسەر يېزىشى ئەۋج ئالغاندا، بۇ  خاھىشنى دادىللىق بىلەن تەنقىد قىلغان ئاتاقلىق ئۇيغۇر مۇتەپپەككۇرى، ئەدىب، شائىر ئەلشىر ناۋايى بوۋىمىز «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» (ئىككى تىل توغرۇلۇق مۇھاكىمە) ناملىق رىسالە يېزىپ، فارس تىلىنى ئۇلۇغ بىلگەنلەرنى تەنقىدلەپ، تۈركى تىلىنىڭ ھىچ بىر يەردە فارس تىلىدىن كەم ئەمەس باي ۋە گۈزەل بىر تىل ئىكەنلىكىنى ئېيتقان ئىدى. 

ئاتامنىڭ كونا ۋېلىسىپىتى

[Father’s old bicycle]

 
“Atamningئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

 


ئەسەرنى بىۋاستە ئاڭلاش : Atamning_kona_welisipiti.mp3

ئەسەرنى رابىيە داۋۇت ئوقۇدى

 

ئۆتتى ھاياتىڭ ئەلگە مېھنەت تۆكۈپ ئاتىجان.
تارالدى ۋېلىسىپىتتىڭدىن بۇ يۇرتتا بىر داستان.
بولدۇڭ سەن خەستىلىك يۈرەككە خالىس شىپاگەر،
چۆلدە قەبرەڭ بولۇر ھامان بىر كۈنى گۈلىستان.

 

ئۇيغۇر جەمىيىتى ئۈچۈن ئېيتقاندا، بولۇپمۇ ئۆتكەنكى ئەسىرنىڭ ئاخىرقى 20 يىلىدا ئۆسۇپ چوڭ بولغانلار ئۈچۈن ۋېلىسىپىت بىر ئۇنتۇلغۇسىز قاتناش قۇرالى ھىسابلىنىبلا قالماستىن، يەنە ئۇنڭغا دۈگىلەپ ماڭىدىغان ئىككى چاقىغا ئەشۇ يىللاردىكى بىغۇبار ھاياتنىڭ تالاي ھېكايىلىرى يوشۇرۇنغان. ئۇنداقتا ۋېلىسىپىت ئۇ قانداق بىر قاتناش قۇرالى؟ قېنى ئاۋۋال ۋېلىسىپىتنىڭ ئىنسانلار ھاياتىغا سىڭىپ كىرىش تارىخىغا بىر نەزەر سالايلى. يېقىنىقى زامان ئىنسان تارىخىدىكى تۈنجى ۋېلىسىپىتنى گېرمانىيىلىك ئورمان ئەمەلدارى ۋە كەشپىياتچى Karl Freiherr von Drais كارل فرەيھېر فون درەيس 1817-يىلى  كەشىپ قىلىنغان بولۇپ، شۇنىڭدىن كېيىن ۋېلىسىپىتنى ئادەملەرنىڭ قوللىنىشىغا قولايلىق قىلىش ئۈچۈن ئۆزلۈكسىز تەرەققىي قىلدۇرۇش جەريانلىرىنى بېسىپ ئۆتۇپ، بۈگۈنكى كۈندىكى بىز ئىشلىتىۋاتقان زامانىۋى ۋېلىسىپىت مەيدانغا كەلتۇردى.

 
دېمەك 200 يىللىق تەرەققىيات تارىخىغا ئىگە ۋېلىسىپىت، ياۋروپا سانائەت ئىنقىلابىدىن تارتىپ رەقەم دەۋرگىچە بولغان ئۇزاق مۇساپە داۋامىدا ئۆزلۈكسىز تەرەققىي قىلدۇرۇلغان. دۇنيا بانكىسىنىڭ بىر سىتاتىستىكىسىدە كۆرسىتىشىچە، ھەر يىلى دۇنيا بويىچە ئوتتۇرا ھېساب بىلەن 100 مىليون ۋېلىسىپىت ئىشلەپ چىقىرىلىدىغان بولۇپ، ھازىر دۇنيادا ئادەملەر 2 مىلياردتىن ئارتۇق ۋېلىسىپىت ئىشلىتىدىكەن. بۇ سان 2050-يىلىغا كەلگەندە 5 مىلياردقا يېتىدىغانلىقى مۆلچەرلەنگەن.

قاقىرتوق (Qaqortoq)

Qaqortoqئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

قېنى بۈگۈن جۇغراپىيەدىن بىر دەرىس ئۆگۈنەيلى. قاقىرتو Qaqortoq – دانىيە پادىشاھلىقىغا قاراشلىق گىرلانىديە ئاپتونۇم كېنەزلىكىنىڭ جەنۇبىدىكى بىر شەھەر.

 
بۈگۈنكى گىرلانىديە ئاپتونۇم كېنەزلىكىنىڭ يەرلىك ئاھالىسى بولغان ئىنۇيت Inuit مىللىتى 4000 يىل بۇرۇن سىبېرىيىنىڭ شەرقىي شىمالىدىن گىرلانىديە كۆچۇپ كەلگەن بولۇپ، دۇنيا بويىچە ئۇلارنىڭ نوپۇسى 148 مىڭ. گىرلانىديەدىكى نوپۇسى (2017) 50,787 گىرلانىديە ئومۇمى نوپۇسىنىڭ %88 نى تەشكىل قىلىدۇ. گىرلانىديە ئاھالىسىنىڭ %90 بېلىقچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. ئىنۇيت Inuit – ئىنۇيت مىللىتىنىڭ (ياكى ئۆزلىىنى ئىنۇيت مەدەنىيىتىگە تەۋە دەپ ئاتايدىغان) خەلىقلەرنىڭ ئورتاق نامى بولۇپ، ئۇلار ئاساسلىقى سىبېرىيە، گىرلانىديە، كانادا، ئامېركىنىڭ ئالاسكا قاتارلىق شىمالىي قۇتۇپ مۇزلۇق بەلباغلىرىغا يېقىن قۇرۇقلۇق ۋە ئاراللاردا ياشايدۇ.

 
مەن بۈگۈن BBC ئاگېنتىلىغى تورىدىن خىتاينىڭ گىرلانىديەدە ئىككى ئايرىدۇرۇم قۇرۇش ۋە بۇ ئىش تۈرىگە مەبلەغ سېلىش ئۈچۈن ھەركەت قىلىۋاتقانلىقىنى ھەققىدىكى خەۋەرنى كۆرگەندىن كېيىن، گىرلانىديە ھەققىدە ئازىراق مەلۇمات بىلىش ئىستىكى بىلەن ئاۋال Google خەرىتىسىدىن گىرلانىديەنى كۆردۇم. ئۇنىڭ ئالقانغا ئوخشايدىغان يەر شەكلىدىن جەنۇبىدىكى بىر شەھەرنىڭ ئىسمىگە كۆزۈم چۈشتى. ب شەھەر ئىىسمىنىڭ «قاقىرتوق» ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ھەيران قالدىم ۋە دەرھال ئېسىمگە نېمە كەچىتى ؟ – قۇرۇقتاغ – قاقىرتاغ … دىگەندەك ئۇيغۇرنىڭ يەر-ناملىرى.

 
‍ئەلۋەتتە، بۈگۈن ئەڭ شەرىقتە سېرىق ئۇيغۇردىن تارتىپ ئەڭ غەرىبتە بۇلغارىيە ۋە ۋېنگىرىيەگىچە ئۇيغۇر قاتارلىك تۈركى مىللەت – قەبىلىلەر بىلەن قانداش، تىلداش بولغان ئىرقىي ئورتاقلىقلىرى كۆپ نۇرغۇن خەلىقلەر بار، جۈملىدىن بۇ چوڭ توپلۇقلار ئىچىدىن ئەڭ يىراقتا ياشايدىغان سانى ئاز بولغان سېبىريەدىكى ياقۇتلار (ساكا) قاتارلىق تۈركىي تىللىق – ئىرىقلىق مىللەتلەرمۇ ئورۇن ئالىدۇ.

 
جۇغراپىيىلىك نوقتدىن قارىساق، سېبىريەنى يەنى شىمالىي ئاسىيا بىلەن شىمالىي ئامېرىكا قىتئەلىرىنى بېرىڭ يېرىم ئارىلى (Bering Strait) ئارىلى ئايرىپ تۇرۇدۇ. نەچچە مىڭ يىللار بۇرۇ بۇ قۇرۇقلۇقلار تۇتاش بولغان بولۇشى، قار – مۇزلۇق مۇھىتتا ئادەملەرنىڭ ئوۋ -ئوۋلاپ نىشانسىز كۆچۈشى ياكى تەبئىي ئاپەتلەر سەۋەبلىك ناھايىتى كۆوپ ساندىكى خەلىقلەرنىڭ كۆچكەن بولىشى ئېنىق. ئوۋ ئوۋلاش ۋە بېلىقچىلىقنى ئاساس قىلىپ ياشايدىغان خەلىقلەرنىڭ بۇ خىلدىكى كۆچۈپ ھايات كەچۈرۈشى تەبئىي بولغان ئىنسانىيەت تەرەقىياتىنىڭ بېسىپ ئۆ‍كتكەن جەريانىدۇر. مېنى ھەممىدىن قىزىقتۇرغىنى ئىنۇيت Inuit مىللىتى تىلىنىڭ ئۇيغۇر ياكى تۈركى ۋەياكى ئالتاي تىللىرىغا يېقىن ئىكەنلىكىدۇر. مانا قاقىرتو (Qaqortoq) شەھەر نامى بۇ قاراشلىرىمىزنى دەلىللەپ تۇرۇپتۇ.

 
قەدىمكى مۇ قىتئەسىگە ئۆخشاش بىز تېخى بىلمىگەن تارىخنىڭ سىرلىرى كۆپ بولسا كېرەك.

 
2018-يىلى 19-دېكابىر.

ئۇيغۇرلۇق ئەقىدىسى

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

Uyghur_state

ئەسەرنى بىۋاستە ئاڭلاش: Uyghurluq_eqidisi.mp3

 

مەن بۇ كۈنلەردە ئۆزۈمگە تەۋە دىلىمدىن باشقا بىر دىلغا سۆزمۇ قىلالمايمەن. شۇڭا بۇ مۇناجىتىمنى سەنلا زەڭ قويۇپ ئاڭلاپ قويغىن:

 
بىزدىكى ئەقىدە شۇنداق بىر ئەقىدىكى چولپاندىن يورۇق، ئالەمدىن بۈيۈك، قۇياشتىن ھارارەتلىك، قاردەك ئاق، سۈتتەك ساپ، قىسقىسى كائىناتتا ھىچ نەرسە بىزنىڭ ئەقىدىمىزگە تەڭ بولـمايدۇ چۈنكى بىزدە شۇ ئەقىدە بولغاچقا بۈگۈنگىچە ئۇيۇشۇپ بىللە ياشاپ كېلەلىدۇق ۋە ئەتىگىمۇ مۇشۇ ئەقىدىمىز بىلەن ئۇلىشىشقا ھەم ئىشەنچىمىز كامىلدۇر.

 
ئەقىدىمىزنىڭ ئۇ دۇنيا -بۇ دۇنيا ۋاپادارلىقى – بىز بىللە توپا كېچىپ ئوينىغان چىغىر يوللارغا، بۇغداي ئورغان ئېتىزلىقلارغا، پادا باققان جاڭگاللارغا، ئۇژمە تىرىپ يېگەن شاخلارغا، قىسقىسى بىزگە تەۋە بولغان تەبىئەتكە، بىزگە تەۋە بولغان بۈيۈك ئۇيغۇر زېمىننىڭ ھەر بىر ھۈجەيرىسىگە يىلتىزى مەڭگۈlلۇك روھ قىلىپ تېرىۋېتىلگەن، قەلبىمىزگە ئورقۇن ئابىدىلىرىدەك قىلىپ ئۇيۇۋېتىلگەن.